Dzidki, wiem, że wielorybach było już wielokrotnie (utylizacja, samobójstwa waleni, połknięcia przez wieloryby czy kaszaloty spermacetowe), ale czas poruszyć temat historii wielorybnictwa. Jak do tego doszło, że ludzie w ogóle zabrali się za połowy takich ogromnych „bestii” ważących dziesiątki, a nawet setki ton? Jak początkowo dokonywano polowania na wieloryby i z jakim skutkiem? W jaki sposób pozyskane z nich produkty były transportowane przed wiekami, a jak teraz? I do czego wykorzystuje się pozyskiwane z nich narządy, tłuszcz, fiszbiny czy inne części? A także o regulacjach dotyczących połowów komercyjnych i kontrowersji, jakie budzą połowy badawcze.
P. S. Informuję, że będzie trochę krwi, mięsa, wnętrzności, porcjowania wielorybów na kawałki oraz o narzędziach używanych do ich połowów. Dzidka ma jedynie charakter informacyjny, a jej celem jest jedynie nakreślenie historii wielorybnictwa na przestrzeni wieków, nie zaś zachęcenie kogokolwiek do połowów.
Początki wielorybnictwa – IX i X wiek
Wykopaliska archeologiczne wykazały, że historia polowania na wieloryby sięga przełomu IX i X wieku. Wykopaliska w północnej części Norwegii w rejonie Tromso wykazały, że już wtedy toczyły się spory pomiędzy klanami wikingów o tusze wielorybów. Jednak w starych zapiskach nie zachowały się żadne wzmianki o metodzie połowów ani stosowanych przyrządach czy statkach, a także o gatunkach, na jakie polowano. Mimo wszystko jest to najstarsza historyczna wzmianka o tym, że już w tamtym okresie ludzie spożywali wieloryby i pozyskiwali z nich nie tylko mięso, ale również tłuszcz. Najdokładniejszym zachowanym pismem jest te napisane w IX wieku zawierającą relacje jednego z wikingów - Ottara z Halogaland, zawartej w angielskiej księdze „Seven Books of History Against the Pagans”. Opowiadał on na dworze króla Alfreda o szczegółach swojego życia w północnej Norwegii. Sam siebie nazywał „żyjącym najdalej na północ wikingiem”. Opowieści o jego polowaniach na renifery, morsy, a zwłaszcza wieloryby zrobiły na królu ogromne wrażenie. Według jednej z jego opowieści, wraz z pięcioma innymi wikingami w zaledwie dwa dni złowili aż 60 niedużych waleni.
Początki wielorybnictwa – XV wiek
Kolejne zapiski historyczne pochodzą dopiero z XV wieku, kiedy to Baskowie (autonomiczna wspólnota w północnej Hiszpanii zamieszkująca tereny nad Zatoką Biskajską) wypływali z Europy do Nowej Fundlandii, na Grenlandię oraz Islandię. To właśnie tam spotkali Norwegów, którzy trudnili się wielorybnictwem i to właśnie od nich nauczyli się nie tylko metod połowu waleni, ale również ich porcjowania oraz pozyskiwania składników oraz tego, do czego mogą zostać wykorzystane. Po zgłębieniu technik trudnili się wielorybnictwem w tych rejonach. Porcjowanie najczęściej odbywało się u wybrzeży Grenlandii, gdyż panująca tam temperatura zapobiegała szybkiemu psuciu się tusz, dzięki czemu można było oddzielić poszczególne składniki i umieścić je w beczkach, szczelnie zawekować, po czym przetransportować do Hiszpanii.
Początki wielorybnictwa komercyjnego – XVII wiek
Dopiero wraz z początkiem XVII wieku do polujących na wieloryby Norwegów i Basków dołączają ludzie innych narodowości – głównie Anglicy i Holendrzy. Poza Grenlandią, Nową Funlandią oraz Islandią popularne stały się także tereny Svalbard i Jan Mayen, które położone są na Oceanie Atlantyckim w niedalekiej odległości od Bieguna Północnego. Ze względu na liczne występowanie waleni w tym rejonie, wielorybnicy zaczęli przenosić się w tereny tych dwóch wysp należących do Norwegii. W szczególności obfitujące w wieloryby okolice Svalbard doprowadziły do licznych konfliktów zbrojnych w latach 1613-1638, a także do stałego zwiększania się liczby połowów w tym rejonie. Najliczniejszą wtedy stacją wielorybniczą była należąca do Holendrów znajdująca się w Smeerenburgu, gdzie w szczytowym okresie (1630 roku) pracowało w zależności od pory roku od 10000 do 12000 mężczyzn, którzy obsługiwali aż kilkaset szkunerów (żaglowców wykorzystywanych między innymi do połowu wielorybów). Najstarszą znaną metodą łapania waleni znaną w XVII wieku jest polowanie mniejsze gatunki (grindwale krótkopłetwe, delfiny, narwale, białuchy arktyczne czy morświny), w ramach którego między zwierzęciem a otwartym morzem ustawia się kilka małych łodzi, a zwierzęta zaganiane są w kierunku lądu w celu wyrzucenia ich na brzeg tak, aby nie były w stanie wrócić do morza i utknęły na płytkich wodach. To właśnie tam zabijało się, a następnie porcjowało walenie.
Początki wielorybnictwa komercyjnego w XVIII wieku
To właśnie pierwszą połowę XVII wieku uznaje się za początek wielorybnictwa komercyjnego ze względu na to, że rozpoczęły się masowe odłowy waleni oraz sprzedaż pozyskiwanych z nich produktów dla celów komercyjnych (jako żywność, składniki kosmetyków, leków, środków do konserwacji powierzchni, karmy dla zwierząt, jako elementy ubioru w branży odzieżowej). Warto również wspomnieć, że w 1737 roku po raz pierwszy wykorzystano ładunki wybuchowe podczas polowania na wieloryby. Z kolei w 1770 roku zaczęto wystrzeliwać metalowe harpuny ręczne z armat. Jednakże obie metody okazały się na tamte czasy nieskuteczne, gdyż powodowały zatonięcie wielorybów, zanim łodzie dopłynęły do nich, aby spróbować je pochwycić. Jednak oba pomysły były podwaliną do wynalazków do polowań na wieloryby, jakie miały pojawić się w kolejnym wieku. Do wspomnianych krajów zaczęły również dołączać nowe w polowaniu na wieloryby: ludność Ameryki Północnej (w szczególności New England), Wybrzeża Północno-Zachodniego, Hiszpania, Francja, Japonii, Islandii i Danii (zwłaszcza mieszkańcy Wysp Owczych).
Rozkwit wielorybnictwa komercyjnego w XIX wieku
Prawdziwym przełomem w rozwoju wielorybnictwa i zmianie metody polowania z zaganiania do brzegu mniejszych okazów do polowania na większe osobniki na otwartym morzu było wynalezienie harpuna wystrzeliwanego ze specjalnej armaty. Twórcą maszyny był Norweg Svend Foyn, który opatentował ją w 1870 roku. Harpun zakończony był granatem, który wybuchał w ciele zwierzęcia. W połączeniu z nowoczesnym napędem parowym statków wzrosła wydajność polowań na walenie. Wynalazek Foyn’a zrewolucjonizował cały rynek wielorybniczy i… przyczynił się do znacznego zwiększenia połowu na wspomniane zwierzęta, a także przyłączenie się innych krajów do polowania na znacznie większe okazy. To właśnie ten moment nazywa się okresem gwałtownego rozkwitu wielorybnictwa. Ze względu na ogromną ilość odławianych zwierząt, w latach 1873-1883 Svendowi i jego załodze przyznano wyłączny monopol na dokonywanie legalnych połowów wielorybniczych, aby chociaż częściowo zablokować zbyt liczne połowy. Jednak po zakończeniu tego okresu wiele krajów wróciło do połowów i zaczęło odławiać największe okazy. W latach 1885-1886 zabito łącznie 1194 płetwale (w tym 148 płetwali błękitnych). Do 1890 roku liczba ta wzrosła aż do 3000 sztuk rocznie, które odławiane były przez 70 statków wielorybniczych. W tym wieku do polowań na wieloryby dołączyła również Rosja, Kanada, Chile, Peru, Szwecja, Korea Południowa i Indonezja. Nowe technologie, w tym uzbrojone w broń harpuny i statki parowe (dostosowane do połowów waleni), zwiększyły wydajność wielorybników na całym świecie. Amerykańska flota wielorybnicza, oparta na Wschodnim Wybrzeżu, obsługiwała setki statków na południowym Atlantyku, Pacyfiku i Oceanie Indyjskim. Wielorybnictwo stało się przemysłem wartym miliony.
Warto również wspomnieć o ważnym wydarzeniu w tym okresie, czyli tragedii brytyjskiego statku wielorybniczego Essex mającej miejsce 20 listopada 1820 roku, który został staranowany przez kaszalota. Zatonął w odległości ok. 3700 km od wybrzeży Ameryki Łacińskiej. Ocalało tylko 21 marynarzy na 3 łódkach, którzy błąkali się po Oceanie Pacyficznym aż przez 93 dni. Ze względu na ograniczoną ilość beczek z wodą pitną oraz brak pożywienia, dochodziło do aktów kanibalizmu w wyniku których ocalało jedynie 8 rozbitków, zanim zostali odnalezieni. Ich szczegółowe zeznania były inspiracją do napisania powieści „Moby Dick” przez pisarza Hermana Melville’a. Powieść osiągnęła sukces stając się jednym z bestsellerów o tematyce marynistycznej.
Wielorybnictwo komercyjne i do celów naukowych w XX wieku
W XX wieku wielorybnictwo rozszerzyło się na półkuli północnej, a następnie na południowej. Ze względu na to, że każdy gatunek został zredukowany do punktu, w którym trudno było go znaleźć, wielorybnicy przeszli do następnego gatunku, zaczynając odławiać kolejno płetwale błękitne, płetwale zwyczajne, kaszaloty, płetwale czerniakowe i płetwale karłowate. Na podstawie statystyk obejmujących zaledwie okres 1900-1920 roku, naukowcy oszacowali, że w zaledwie 20 lat odłowiono znacznie więcej wielorybów, niż przez ostatnie 400 lat razem wziętych, a także ustalono, które z gatunków do 1900 roku niemalże całkowicie wyginęły (wale grenlandzkie, pływacze szare, walenie biskajskie). Norwegowie zakładają spółki wielorybnicze na Islandii, Wyspach Owczych, Alasce, Szetlandach, w Nowej Funlandii i Chile, dzięki czemu przodują na całym świecie. Japonia zainteresowana norweską technologia wielorybniczą dokonuje zakupu ich sprzętu. W rekordowym sezonie Norwegia posiadała w rejonie Antarktydy aż 6 stacji wielorybniczych, na których znajdowało się 232 łodzi oraz 10550 pracowników. Podczas jego trwania odłowiono 40000 wielorybów. Jednak ten sezon zbiegł się z kryzysem gospodarczym i spadkiem popytu na mięso wielorybów, co przyczyniło się do likwidacji sporej części floty wielorybniczej i wprowadzono limity połowów. Udział Norwegów na Antarktydzie zmalał z 71% do 30% przed wybuchem II wojny światowej. W latach 1950-1980 powstało wiele statków wielorybniczych tzw. „pływających fabryk” (ang. floating factory) mierzących około 60-70 m długości, które były w stanie wciągać duże walenie na pokład przez specjalne drzwi, a także umożliwiały przerobienie nawet 100-tonowego płetwala błękitnego w zaledwie godzinę.
Wszystkie te wydarzenia były podstawą do zorganizowania konferencji Ligi Narodów (funkcjonującej w latach 1920-1946 i założonej przez prezydenta USA, Woodrowa Wilsona podczas paryskiej konferencji pokojowej kończącej I wojnę światową) w sprawie ustanowienia regulacji dotyczącej połowu wielorybów. W wyniku licznych obrad, z początkiem 1931 roku 27 krajów podpisało konwencję regulującą połowy wielorybów. Okazało się jednak, że nie była ona wykonalna, zaś w 1931 roku doszło do osiągnięcia rekordu połowu wynoszącego blisko 43000 wielorybów. W 1932 roku firmy wielorybnicze utworzyły kartel, który ograniczył zbiory na dwa lata, ale potem upadł. Konwencja z 1937 roku zezwoliła się na krótsze sezony i oszczędzanie niektórych gatunków wielorybów poniżej minimalnego rozmiaru. Zaowocowało to tym, że statki wielorybnicze były doskonalone, aby zabijały szybciej, co miało na celu zebranie jak największych połowów w krótszym sezonie. W 1946 roku doszło do podpisania Międzynarodowe Konwencji o Uregulowaniu Połowów Wielorybów (ICRW), co skutkowało utworzeniem Międzynarodowej Komisji Wielorybnictwa (IWC). Co ciekawe, niewiele później postała idea połowu wielorybów do celów badawczych. O ile z początku IWC na to przystało, z biegiem lat zaczęło to powodować coraz większą liczbę kontrowersji ze względu na ciągle wzrastającą ilość odławianych osobników. Nie wiedziano, jak rozwiązać problem, aby jednocześnie pomagać rozwijać się środowiskom naukowym i prowadzić badania (tutaj warto dodać, że dopiero pod koniec XX wieku ustanowiono, że ciała wielorybów do celów badawczych można pozyskiwać z martwych osobników wyrzuconych na brzeg lub takich, które nie mają już szansy przeżycia i pomału umierają na płyciźnie).
Powstanie Międzynarodowej Komisji Wielorybnictwa (IWC)
W 1946 roku utworzono Międzynarodową Komisję Wielorybnictwa (ang. IWC – International Whaling Commission) składającą się z 15 narodów trudniących się wielorybnictwem, zaś jej członkostwo zostało otwarte dla krajów, które nie zajmowały się wielorybnictwem. IWC całkowicie zakazało zabijania zagrożonych gatunków wielorybów (wali grenlandzkich, pływaczy szarych, waleni biskajskich), ograniczył sezony polowań i ustalił limit antarktyczny na 16000 BWU (Blue Whale Unit) rocznie, ale znowu nie miał możliwości egzekwowania prawa. W latach 1949–1952 na Antarktydzie odławiano ponad 2000 humbaków rocznie, pomimo dozwolonej ilości wynoszącej 1250 osobników na rok. W latach 1959–1964 toczyły się spory co do moratorium na płetwale błękitne i humbaki, a opinie naukowe ostatecznie zalecały ograniczenie do 2800 osobników płetwali błękitnych. IWC przyjęło ustaloną ilość 8000 osobników.
W 1970 roku Stany Zjednoczone zakazały importu produktów z wielorybów, jednocześnie dodając wszystkie komercyjne wieloryby do swojej listy zagrożonych gatunków. W latach 1971, 1972 oraz 1974 odrzucono propozycje 10-letnich moratoriów, ale zmiany w odłowach poszczególnych gatunków zostały przyjęte i zmniejszone. Spowodowało to bojkoty konsumenckie skupione na produktach japońskich i rosyjskich, które rozpoczęły się w 1974 roku. Ich celem był protest przeciwko polowaniu na duże wieloryby przez te kraje. W 1978 roku IWC wezwała do zaprzestania międzynarodowego handlu produktami z wielorybów. W 1982 roku Międzynarodowa Komisja Wielorybnictwa przyjęła zakaz połowów wielorybów w celach zarobkowych, który miał obowiązywać począwszy od 1986 roku. Japonia, Norwegia i ZSRR złożyły sprzeciw, aby moratorium ich nie dotyczyło. Chile i Peru również złożyły sprzeciw, ale później Peru zgodziło się na pokrycie kosztów, a Chile zaprzestało połowów wielorybów. Nigdy nie nałożono żadnych międzynarodowych ograniczeń na płetwale zwyczajne i narwale, dlatego aż do końca XX wieku, każdego roku zabijało się ich od 1000 do 2000 osobników każdego z tych gatunków - głównie na Alasce, u wybrzeży Kanady i Grenlandii.
Rezygnacja z wielorybnictwa w XXI wieku
Warto także wspomnieć, że aktualnie wiele krajów całkowicie porzuciło wielorybnictwo komercyjne – jednym z ostatnich była Norwegia (ostatni sezon miała w 2021 roku) oraz Islandia (ostatni sezon wielorybniczy: 2022 rok). W Islandii ostatnim wielorybnikiem, który nie zamierza rezygnować z prowadzenia biznesu jest Kristján Loftsson, właściciel Hvalura, który od 1956 roku mając zaledwie 13 lat zaczął trudnić się wielorybnictwem u boku własnego ojca. Do tej pory udawało mu się utrzymywać firmę pomimo zwiększonej międzynarodowej kontroli i sprzeciwu Islandczyków, rozbudowanych sanktuariów wielorybów i słabnącego popytu na ich mięso na rynku międzynarodowym. Jedynym krajem, jaki nie zamierza rezygnować z komercjalnego połowu wielorybów, a wręcz domaga się jego legalizacji jest Japonia, która z roku na rok dokonuje coraz większych połowów ze względu na malejącą konkurencję. Gdyby nie ostatnia islandzka firma Hvalura, Japonia byłaby krajem, który ma monopol na komercyjny połów wielorybów i nadal co roku odławia około tysiąca osobników, w tym około 1/3 stanowią ciężarne samice.
Produkty z wielorybów
Początki wielorybnictwa miały na celu pozyskanie mięsa i tłuszczu tych zwierząt zazwyczaj do celów konsumpcyjnych, gdyż starczały na długi czas. Tłuszcz wykorzystywano również do produkcji świec, dlatego był dosyć drogim surowcem, a ten z wielorybów ze względu na swoją gęstość spalał się wolniej, dlatego cena tłuszczu waleni była tak wysoka. Mięso cieszy się uznaniem w Japonii, zaś w krajach skandynawskich maleje popyt – dlatego jego duże ilości, które nie zostały zużyte przerabia się na mączkę rybną stosowaną w przemyśle spożywczym i zoologicznym, a także na karmę dla zwierząt (głównie psów i kotów).
Dopiero z biegiem lat i nadejściem XVII wieku zaczęto pomału stosować poszczególne narządy czy substancje w innych celach, niż spożywcze czy do produkcji świec. Najchętniej w przemyśle kosmetycznym wykorzystuje się kaszaloty – ich delikatny tłuszcz, spermacet czy ambra znajdują zastosowanie w produkcji szminek, perfum, balsamów, kremów, maseczek, filtrów przeciwsłonecznych, farb do włosów i wielu innych produktów dla tej branży (nadal wykorzystuje się głównie wielorybi kolagen). Ponadto spermacet ma szerokie zastosowanie do produkcji leków i suplementów, cukierków, detergentów, opon, dodatków bio-diesel, piłeczek golfowych czy nawet kredek. Również tran wielorybi znajdował zastosowanie w farmacji czy do produkcji margaryny albo lodów. Swego czasu wytwarzano duże ilości mydła z tłuszczu waleni ze względu na ich dużą gęstość (w niektórych krajach nadal produkuje się kostki mydła oparte na wielorybim tłuszczu). Z trzustki produkuje się insulinę dla cukrzyków, zaś szkielet sprawdza się do produkcji klejów. Prącie wykorzystuje się między innymi do produkcji muszek, a także elementów ozdobnych w meblarstwie. W XVIII i XIX wieku niezwykle popularne były również gorsety wykonane z fiszbinów ze względu na ich sztywność, która pomagała w uzyskaniu talii osy, a także znajdowały później zastosowanie jako usztywnienie do biustonoszy. Fiszbiny z wielorybów wykorzystuje się często po dzień dzisiejszy w gorsetach do modelowania sylwetki.
