1. Rola magia w świecie starożytnych Greków
Od Iliady Homera w epoce brązu, poprzez stulecia, aż do czasów hellenistycznych we wczesnych wiekach naszej ery – księgi, zaklęcia, amulety, przekazy literackie oraz inskrypcje świadczą o wszechobecności magii w życiu Greków. Podobnie jak w przypadku wielu dawnych systemów wierzeń, formalna religia i magia były ze sobą powiązane. Wpływy istot uznawanych za boskie rozprzestrzeniły się na cały świat helleński. Do osób uprawnionych do komunikowania się z nimi należeli kapłani, filozofowie, lekarze i poeci.

Formalna religia w starożytnej Grecji była sprawą publiczną, obejmowała składanie ofiar, modlitwy, uroczystości i budowę świątyń. Magia natomiast miała bardziej skryty, a czasem wręcz przestępczy charakter. Często wykorzystywano ją do osiągania osobistych korzyści lub wyrządzania krzywdy innym. Chociaż kapłani świątynni mogli praktykować magię rytualną, to osobiste prośby częściej powierzano innym grupom społecznym: wędrownym magom, wróżbitom, a nawet osobom z marginesu społecznego, takim jak prostytutki, które niekiedy rzucały zaklęcia miłosne.

Greccy filozofowie stanowczo odrzucali magię, a autorzy tekstu medycznego O świętej chorobie wręcz gardzili poglądem, że zaklęcia mogą powodować zaćmienie słońca lub leczyć gorączkę. Jednak ci sami lekarze zalecali spanie w świętym miejscu boga Asklepiosa w celu leczenia dolegliwości. Grecy na wszystkich poziomach społecznych nadal sięgali po różne środki, by zapewnić sobie przychylność Erosa, boga miłości, lub mrocznej Hekate, bogini czarów.

Magia, początkowo przekazywana ustnie, zaczęła pojawiać się w greckich dokumentach w VI wieku p.n.e. Było to w czasie, gdy idee magiczne przenikały na zachód z imperium perskiego. Magowie byli czasem nazywani Chaldejczykami, od perskiej prowincji graniczącej z Babilonią. Grecka magia obejmowała wiele aspektów, w tym zaklęcia lecznicze, sposoby unikania zła oraz rytuały mające na celu szkodzenie wrogom.

Fotografia nr 1
Owce ofiarne. W starożytnej Grecji składanie ofiar ze zwierząt było powszechną metodą udobruchania bogów. Panel wotywny z VI wieku p.n.e. z Pitsy w Grecji ukazuje uczestników rytuału, którzy ofiarowali owcę nimfom.

2. Narzędzia magii
Uważano, że niektóre kamienie posiadają magiczne moce. Przykładem jest hematyt (zwany „kamieniem krwi”), który miał chronić nienarodzone dzieci, oraz jasnozielony jaspis, stosowany w leczeniu infekcji żołądka. Kamienie te umieszczano w amuletach wykonanych z drewna, kości lub kamienia, które ich właściciele mogli nosić przy sobie.Żeglarze, wyruszający w niebezpieczną podróż, często korzystali z ochronnych wisiorków przedstawiających Posejdona – boga morza, trzymającego trójząb i opierającego stopę na delfinie. Ci, którzy obawiali się baskania (złego oka), nosili wisiorki w kształcie oka, mające chronić przed jego spojrzeniem.

Księgi zaklęć zawierały szczegółowe instrukcje dotyczące rytuałów związanych z tworzeniem amuletów, obejmowały one zarówno wypowiadanie zaklęć, jak i wykonywanie określonych gestów dłoni. Wiele amuletów opatrzono anagramami lub palindromami imion bogów, a niektóre umieszczano w medalionach zawierających papirusowe teksty z mitologicznymi narracjami. Magowie posługiwali się różnymi narzędziami rytualnymi. W ich zestawie znajdowały się różdżki takie jak ta, którą według mitów posiadała czarodziejka Kirke, wypolerowane kamienie, lustra, zbiorniki na wodę, a także cymbały, harfy i rhombos (instrument obrotowy używany w rytuałach).

Istotnym elementem magicznej praktyki były również pharmaka – różnego rodzaju mikstury. W Odysei sam Odyseusz zażywa jedno z moly (magicznych ziół), aby uchronić się przed zaklęciem Kirke, która chciała zamienić go w świnię. Pharmaka uzupełniały philtra, czyli eliksiry miłosne i trucizny. Te ostatnie pojawiają się w mitach o Heraklesie: Deianeira, żona bohatera, nieświadomie doprowadziła do jego śmierci, nacierając jego płaszcz philtronem zawierającym krew centaura Nessosa.

Fotografia nr 2
Waza przedstawia Medeę, demonstrującą swoje umiejętności: rozczłonkowywanie i gotowanie starego barana. Magiczne zioła dodane do kotła przywracają go do życia i odmładzają.

3. Magia wiązania oraz klątwy
Jednym z fundamentów greckiej magii była koncepcja wiązania – przejmowania kontroli nad fizycznymi lub intelektualnymi atrybutami ofiary i podporządkowywania ich woli rzucającego zaklęcie. Nawet obiekty niebieskie, takie jak Księżyc, mogły zostać „związane” w rytuale zwanym ściąganiem Księżyca. Była to specjalność trackich czarownic, które zbierały „pianę księżycową”, wykorzystywaną jako wzmacniacz w magicznych miksturach.

Formuły zaklęć często rozpoczynały się od słów: Ja wiążę..., po których następowało wymienienie poszczególnych części ciała ofiary. W przypadku niektórych celów, na przykład sportowców, wystarczyło związać ich kończyny, aby uniemożliwić im rywalizację. Wiązanie woli bogów było jednak znacznie trudniejszym zadaniem, wymagającym zastosowania gałęzi magii zwanej teurgią. Praktykujący teurgię mogli przenosić się do boskiego królestwa poprzez sny lub osiągać wizje dzięki rytuałom, takim jak lekanomancja (polegająca na obserwowaniu fal oleju upuszczanego na wodę w naczyniu, które miały inspirować boskie objawienia) oraz libanomancja (wróżenie na podstawie wzorów dymu unoszącego się z płonącego kadzidła).

Klątwy stanowiły wyspecjalizowaną formę magii wiążącej. Niektóre z nich miały charakter publiczny, na przykład ostrzeżenia umieszczane na grobowcach, które miały odstraszać potencjalnych intruzów. Inne miały wymiar obywatelski, jak klątwa związana z przysięgą złożoną przez mieszkańców Thery (dzisiejszej Santorini), którzy zobowiązali się do założenia kolonii w Cyrenie w Afryce Północnej. Aby przypieczętować swoje słowa, topili woskowe figurki, wierząc, że złamanie przysięgi sprowadzi na nich klątwę. Prywatne klątwy były natomiast potajemnie zapisywane na papirusach i składane pod ziemią, by ich moc działała w ukryciu.

Fotografia nr 3
Magiczne rytuały niejednokrotnie wykorzystywały gliniane lub metalowe figurki, symbolizujące osobę, która miała zostać związana lub przeklęta. Kończyny były symbolicznie wiązane lub łamane, a ciało przebijane gwoździami – najlepiej pochodzącymi z wraku statku. Następnie figurka umieszczana była w miniaturowej ołowianej trumnie, na której wyryto imię ofiary oraz klątwę. Całość zakopywano w miejscu o magicznej mocy, na przykład przy skrzyżowaniu dróg.

4. Wzywanie zmarłych
Klątwy stanowiły mroczną stronę greckiej magii, lecz jeszcze dalej posuwała się nekromancja, czyli sztuka przywoływania duchów zmarłych, a nawet ich ożywiania. Praktykowano ją w miejscach takich jak Nekromantejon w Epirze, gdzie kapłani i wróżbici kontaktowali się z duchami podziemi. Niektóre klątwy zapisywano na lamellae – cienkich ołowianych arkuszach, które następnie zwijano i składano w studniach lub zakopywano wraz ze zwłokami. Tabliczki te zawierały prośby i żądania, kierowane do sił podziemia, takich jak Furie oraz Praxidikai – demoniczne duchy zemsty. Setki takich tabliczek z przekleństwami odkryto w całym greckim świecie, a praktyka ta rozprzestrzeniła się później w całym Imperium Rzymskim. Ich treść często dotyczyła próśb o wymierzenie sprawiedliwości wobec złodziei, niewiernych małżonków czy konkurentów biznesowych.

Fotografia nr 4
Terakotowa figurka z VI w. p.n.e. Przedstawiająca kapłana przygotowującego się do usunięcia wnętrzności z świni ofiarnej, aby przepowiedzieć przyszłość. Praktyka ta była znana jako haruspicja.

5. Wróżbici i wyrocznie
Praktyka wróżenia została po raz pierwszy odnotowana w Iliadzie. W poemacie Achilles sugeruje skonsultowanie się z „czytającym sny”, aby dowiedzieć się, dlaczego bóg Apollo sprzeciwia się Grekom. Istniało wiele metod poszukiwania boskiej woli. Wyspecjalizowani wróżbici stosowali różne techniki, takie jak ornitomancja (obserwacja lotu ptaków) – ptak szybujący wysoko z rozpostartymi skrzydłami uchodził za dobry omen oraz hepatomancja (analiza wątroby zwierząt ofiarnych). Bogowie mogli również odpowiadać na pytania poprzez losowanie wróżb lub wskazywanie liter na tablicy alfabetu za pomocą pierścienia zawieszonego na nici, który działał niczym wahadło.

Bliższy kontakt z bogami można było uzyskać poprzez interpretację snów. Osoby poszukujące boskiego przesłania udawały się do specjalnych sanktuariów, takich jak świątynia boga uzdrawiania Asklepiosa w Epidauros. Greckie papirusy magiczne wymieniają co najmniej 30 różnych rytuałów mających na celu uzyskanie proroczego snu.

Najbardziej bezpośredni kontakt z bogami odbywał się za pośrednictwem wyroczni, które zazwyczaj przemawiały przez kapłanki. W świątyniach rozsianych po całym świecie greckim kapłanki udzielały odpowiedzi petentom, często popadając w boski trans (mania, od którego pochodzi greckie słowo mantike, oznaczające wróżbiarstwo).

Najsłynniejsza wyrocznia znajdowała się w Delfach, gdzie kapłanka Apolla, Pytia udzielała porad w stanie ekstazy, inspirowanej oparami wydobywającymi się z podziemnej jaskini. Wiele miast konsultowało się z delficką wyrocznią w sprawach państwowych, choć jej przepowiednie często były enigmatyczne. Przykładem jest historia z 546 r. p.n.e., kiedy król Lidii Krezus zapytał wyrocznię, czy powinien stawić czoła nadciągającym Persom. Otrzymał odpowiedź, że jeśli rozpocznie wojnę, „zniszczy wielkie imperium”. Krezus uznał to za znak do ataku, jednak nie przewidział, że wyrocznia miała na myśli jego własne państwo, które wkrótce upadło.

Fotografia nr 5
Na fotografii widzimy fragment wazy, na której bóg Apollo przemawia do kapłanki Pytia w Delfach. Podczas ceremonii wyrocznia, siedząc na trójnogu, przekazała swoją wiadomość heksametrem, o którym mówiono, że został zainspirowany przez samego boga.

1. Związek państwa z magią
Można powiedzieć, że znaczna część rzymskiej magii została odziedziczona po ludach, które żyły w starożytnej Italii przed Rzymianami. Jest to widoczne na przykładzie haruspeksa, kapłana, który przepowiadał przyszłość na podstawie kształtu i zabarwienia wątroby zwierząt. Silna pozycja tego typu obrzędów świadczy o znaczącym wpływie Etrusków na wczesną rzymską tradycję magiczną. Składanie publicznych ofiar w celu zapewnienia bezpieczeństwa miasta sięga już VIII i VII wieku p.n.e. Podobnie było z wróżeniem, które polegało między innymi na odczytywaniu omenów na podstawie wzorców pogodowych, lotów ptaków lub wnętrzności zwierząt ofiarnych.

W czasach Republiki Rzymskiej, od 509 r. p.n.e., oba sposoby wróżenia stały się oficjalnymi praktykami państwa rzymskiego. Po rzymskim podboju Grecji w II wieku p.n.e. grecka wiara w magię wiążącą, w tym używanie tabliczek z klątwami, zaczęła przenikać do kultury rzymskiej. Amulety również stały się bardziej powszechne, zwłaszcza bulla, amulet w kształcie fallusa, noszony przez wszystkich rzymskich chłopców jako ochrona przed złym okiem.

Fotografia nr 1
Mozaika przedstawiająca „złe oko” pochodzi z Antiochii i ukazuje symboliczne starcie: oko atakowane przez dzikie zwierzęta i przebijane bronią. Jednocześnie stara się ono bronić, jednak ludzie wierzą, że jego złowrogie spojrzenie już nigdy nie spadnie na domowników. Co ciekawe, motyw „złego oka” w interesujący sposób wykorzystał Peter Jackson w ekranizacji Władcy Pierścieni.

Uważano, że nawet cesarze korzystali z magii. W 180 r. n.e., kiedy cesarz Marek Aureliusz zaatakował germańskie plemię Kwadów, jego wojska zostały uratowane przed śmiercią z pragnienia przez ulewę, rzekomo wywołaną przez Arnouphisa, egipskiego maga. Cesarze szukali również odpowiedzi w Księgach Sybillińskich, zbiorze przepowiedni, które według legendy zostały nabyte około 520 r. p.n.e. od Sybilli, prorokini mieszkającej w jaskini w Cumae. Przechowywane w świątyni Jowisza Kapitolińskiego, księgi te były konsultowane tylko w czasach kryzysu, na przykład po klęsce Rzymian w bitwie pod Kannami w 216 r. p.n.e. Kiedy kapłani zinterpretowali ich treść, doradzili złożenie w ofierze dwóch Galów i dwóch Greków. Czterej mężczyźni zostali pochowani żywcem pod Forum Boarium, jednym z rzymskich rynków.

Fotografia nr 2
Ofiara z byka. Cesarz Marek Aureliusz przewodniczy ceremonii ofiarnej z byka, dziękując bogom za zwycięstwo w wojnach markomańskich (166–180 n.e.). Na tej płaskorzeźbie flamen (kapłan) stoi po prawej stronie cesarza, a victimarius – odpowiedzialny za faktyczne złożenie ofiary – trzyma w dłoni rytualny topór.

2. Magia w kooperacji z astrologią
Magia połączyła się z filozofią i kultami misteryjnymi, gdy wśród zamożnych Rzymian wzrosło zainteresowanie ezoterycznymi systemami wierzeń. Obejmowały one między innymi pitagoreizm, kult Izydy i hermetyzm. Warto przypomnieć, że hermetyzm to gałąź filozoficzna szkoły neoplatonizmu, przypisująca stworzenie świata fizycznego kobiecej mocy o imieniu Hekate. Jednak na tętniących życiem ulicach Rzymu, który we wczesnym cesarstwie liczył około miliona mieszkańców, kwitły również inne formy magii. Na każdego arystokratycznego badacza okultyzmu przypadały setki wróżbitów, prakantrek- czarownic sprzedających eliksiry miłosne i wykonujących proste rytuały lecznicze, oraz astrologów.

Fotografia nr 3
Ołtarz z domu w Pompejach przedstawia geniuszy (bóstwa opiekuńcze żywiołów) oraz Lary (duchy opiekuńcze przodków), których zadaniem była ochrona domu przed larwami – złośliwymi duchami. U dołu widnieje wężowaty Agatodajmon, jeden z duchów opiekuńczych.

Astrologia znajdowała się na pograniczu magii popularnej i arystokratycznej. Nigidius Figulus, wybitny uczony i przyjaciel męża stanu Cycerona, napisał książkę o egipskiej astrologii, która stanowiła podstawę wielu rzymskich praktyk. Nawet wybitny astronom Klaudiusz Ptolemeusz, twórca teorii sfer planetarnych i geocentrycznego modelu Układu Słonecznego, wskazywał, że tak jak Księżyc wpływa na przypływy i odpływy, tak ruch planet intuicyjnie oddziałuje na zachowanie ludzi. Rzymskie horoskopy zawierały niewiele rzeczywistych przepowiedni, jednak mimo to cieszyły się ogromną popularnością wśród Rzymian.Opierały się one na przekonaniu, że dusza, zstępując na Ziemię w chwili narodzin, nabywa pewne cechy ze sfer planetarnych, takie jak przebiegłość od Saturna, duch walki od Marsa, zdolności oratorskie od Merkurego czy umiejętność rządzenia od Jowisza.

W konsekwencji przepowiednie przyczyniły się do upadku astrologów. Jeden z horoskopów przewidywał, że Drusus Libo, człowiek o wysokich koneksjach, lecz prowadzący rozwiązły tryb życia, może pewnego dnia zostać cesarzem. Przepowiednia doprowadziła do jego aresztowania, a następnie samobójstwa przed procesem. W następstwie skandalu wszyscy astrologowie zostali wydaleni z Rzymu.

Fotografia nr 4
Trzy czarownice przygotowują się na przyjęcie klienta, taki motyw przedstawia mozaika z Pompejów. Ezoteryczny wizerunek czarownic był powszechny w literaturze rzymskiej. W Farsalii Lukana wiedźma Erichtho przywraca zwłokom życie, wlewając do nich świeżą krew i plwocinę wściekłych psów. Horacy opisuje z kolei czyny Canidii i jej towarzyszki Sagany, których działalność obejmowała porywanie i mordowanie dzieci. Ze swoim przerażającym wyglądem i mroczną sławą te postacie stanowią literackie poprzedniczki średniowiecznych wiedźm.

3. Prawo wobec praktykowania magii
Strach Rzymian przed szkodliwą magią był głęboko zakorzeniony. Dwanaście Tablic z 451 r. p.n.e., pierwszy rzymski kodeks prawny, zabraniało podkradania plonów sąsiada, natomiast Lex Cornelia z 81 r. p.n.e. zaostrzała kary za veneficium (złośliwą magię). Okresowo dochodziło do masowych aresztowań. W 331 r. p.n.e. stracono 170 kobiet za rozdawanie magicznych mikstur zawierających truciznę, a po aresztowaniu Libona przez Tyberiusza w 16 r. n.e. skazano 45 mężczyzn i 85 kobiet za naruszenie przepisów dotyczących magii. Nawet wysoko postawieni Rzymianie mogli złamać prawo. W 158 r. n.e. filozof Apulejusz z Madury stanął przed sądem pod zarzutem użycia magii w celu uwiedzenia bogatej wdowy. Na szczęście jego elokwentna mowa i niezwykła biegłość retoryczna ocaliły go przed wyrokiem śmierci.

Fotografia nr 5
Rysunki przedstawiają rzymskie defixio – tabliczki z klątwami. Postać skrępowana przez dwa węże symbolizuje ofiarę magii wiążącej. Część zachowanego tekstu brzmi: „Zmiażdż, zabij senatora Fistusa... Niech Fistus rozcieńczy się, marnieje, tonie i niech wszystkie jego kończyny się rozpuszczą.” Oryginalna tabliczka widoczna na zdjęciu.

4. Nekromancja i misteria
Niektórzy Rzymianie praktykowali jeszcze bardziej przerażającą formę magii. Kiedy Germanik, przybrany syn Tyberiusza, zmarł nagle w 19 r. n.e., plotki wiązały jego śmierć z magią. Śledczy twierdzili, że pokój wodza był pełen tabliczek z klątwami, zaklęć oraz szczątków spalonych ciał. To ostatnie miało związek ze sztuką nekromancji, dzięki której, jak wówczas wierzono można było przekazywać wiadomości bogom i przewidywać przyszłość. Cesarze o okrutnej reputacji podobno również korzystali z nekromancji. Mówiło się, że Neron przywołał ducha swojej zamordowanej matki, aby błagać ją o przebaczenie.

Zwykłym mieszkańcom starożytnego Rzymu odmawiano udziału w publicznych rytuałach świątynnych, dlatego wielu z nich zwróciło się ku kultom misteryjnym, czyli nieoficjalnym religiom, które ich akceptowały. Kulty misteryjne oferowały bezpośredni związek z bogami, nadzieję na lepsze życie pozagrobowe oraz silne więzi społeczne. Rozwijały się częściowo dzięki otwartości Rzymian na obce religie. Ich główną cechą była tajemniczość, zarówno wokół inicjacji do kultu, która postrzegana była jako mistyczne odrodzenie, jak i samych rytuałów.

Najbardziej popularnym kultem były misteria eleuzyńskie, które czciły Demeter, boginię urodzaju, płodności oraz cyklu życia i śmierci. Ich centrum znajdowało się w Eleusis, niedaleko Aten. Główną ceremonią był coroczny ośmiodniowy festiwal, podczas którego kandydaci na wtajemniczonych brali udział w symbolicznym zejściu do Hadesu. Wierni podróżowali przez ciemny las, skąd byli „ratowani” przez kapłanów z pochodniami.

Fotografia nr 6
Na tej tabliczce ukazano moment inicjacji czciciela do kultu misteriów eleuzyńskich. Część ceremonii symbolicznie odtwarzała poszukiwania, jakie bogini Demeter prowadziła w poszukiwaniu swojej córki Kory, uprowadzonej przez Hadesa do krainy podziemi.

5. Kulty, wino i księżycowe orgie
Wtajemniczeni w kult Dionizosa (greckiego boga wina) angażowali się w teletai, rytuał obejmujący ekstatyczny taniec i śpiew. Uczestnicy nosili thyrsoi, różdżki z kopru włoskiego owinięte bluszczem i zwieńczone szyszkami. Działalność tego kultu szczególnie zaniepokoiła władze rzymskie, które w 186 r. p.n.e. podjęły próbę jego zakazu.

Podobne obawy wyrażano wobec kultu Magna Mater, wywodzącego się od azjatyckiej bogini księżyca Kybele i jej małżonka Attisa. Jego czciciele, zwani Korybantami, używali zderzających się cymbałów, aby wprawić się w euforyczny szał, a najbardziej zagorzali męscy wyznawcy dokonywali samokastracji.
Kult egipskiej bogini Izydy miał własną świątynię w Rzymie. Jej kapłani wysoko cenili rytualną czystość, goląc głowy i ubierając się w len, choć jednocześnie angażowali się w hałaśliwe rytuały z użyciem sistrum (instrumentu perkusyjnego).

Najbardziej rozpowszechnionym i zarazem najbardziej tajnym kultem był kult Mitry. Pojawił się on w I wieku n.e., wywodził się pośrednio z wierzeń perskich, a jego głównym rytuałem była tauroktonia (ofiara z byka), podczas której przelewająca się krew umierającego zwierzęcia symbolizowała czystość i odrodzenie. Członkowie kultu, składającego się wyłącznie z mężczyzn, byli podzieleni na siedem stopni, od Corax (Kruk) do Pater (Ojciec). Wtajemniczeni czcili Mitrę w mithraea – podziemnych prostokątnych świątyniach imitujących jaskinie. Mitraizm kwitł w całym Imperium Rzymskim, ale podobnie jak inne kulty misteryjne, został stłumiony, gdy w IV wieku n.e. Imperium zaczęło przyjmować chrześcijaństwo.

Fotografia nr 7
Obrzędy dionizyjskie. Freski w Willi Misteriów w Pompejach pokazują inicjację do kultu Dionizosa. Jeden z rytuałów obejmował ponowne odtworzenie małżeństwa Dionizosa ze śmiertelniczką Ariadną. Na pierwszym planie tańczącą naga maenada (wyznawczyni).