Salve dzidki,
Chciałbym wam coś pokazać, oraz co nieco opowiedzieć. Dziś będzie o piereszej próbie wprowadzenia regulowanych cen i opłat za towary bądź usługi przez rzymskiego cesarza Dioklecjana. Na początek żeby przykuć waszą uwagę pokażę parę zdjęć. Przypomniało mi się o nich w czasie przeglądania swoich archiwów, fotki przedstawiają mianowicie podstawową monete z czasów o ktorych poniżej będzie mowa. Jest to follis wspomnianego przeze mnie cesarza, wybity gdzieś w latach 284-305 w mennicy w Ticinum (obecna Pawia). Moneta w momencie zakupienia była dosyć mocno skorodowana i brudna, mimo tego zabrałem się od razu do pracy nad poprawieniem jej wyglądu. 

Powyżej przed konserwacją:

A tutaj już po:

Sama moneta przedstawia na awersie cesarza Dioklecjana w wieńcu laurowym. Popiersie władcy otoczone jest legendą ''IMP(erator) C(aesar) DIOCLETIANVS P(ius) F(elix) AVG(ustus)'', co w wolnym tłumaczeniu znaczy tyle co ''Imperator cezar Dioklecjan pobożny i szczęśliwy august''.
Na rewersie znajduje się bogini Junona Moneta (upominająca) - personifikacja pieniądza, z wagą i rogiem obfitości. Wokół niej można znaleźć stosowną legendę ''SACRA MONET AVGG ET CAESS'' co znaczy -' ''święta Moneta naszego Augusta i Cezarów''. Pod boginią widnieje znak mennic ''ST•'' czyli ''Secunda Ticinum'' = druga oficyna (tj jeden z warsztatów na jakie była podzielona mennica) z Ticinum. Sama moneta nie jest jakoś cudownie zachowana, ale praca w nią włożona sprawia że miło się na nią patrzy, w dodatku to prawdziwy świadek historii, o której zaraz opowiem... 

Edykt Dioklecjana o cenach maksymalnych z roku 301 n.e., znany jako Edictum Diocletiani et Collegarum de Pretiis Rerum Venalium, miał na celu walkę z postępującą inflacją w Imperium Rzymskim, poprzez wyznaczenie maksymalnych cen na ponad 1400 produktów, niewolników czy usługi. Edykt zachował się do naszych czasów częściowo za sprawą fragmentów inskrypcji (w grece i łacinie) na płytach kamiennych odnalezionych głównie na terenach wschodnich Imperium, w 42 miejscach.
Po śmierci Aleksandra Sewera w 235 roku n.e., ostatniego członka dynastii syryjskiej, w Imperium Rzymskim nastąpił kryzys gospodarczy i polityczny. Przyjęło się go określać terminem „kryzys III wieku” i trwał aż do objęcia rządów przez Dioklecjana w 284 roku n.e. W tym czasie Cesarstwo Rzymskie, stale destabilizowane wewnętrzną walką o władzę, musiało bronić granic przed atakami ościennych ludów i państw. Potrzeba obrony granic przed najazdami plemion germańskich i armii perskiej zmuszała cesarzy do nadmiernego rozbudowania armii, której koszty utrzymania wzrosły i gospodarka rzymska nie była w stanie ich udźwignąć.
Cesarz Dioklecjan wyciągnął wnioski z doświadczeń poprzednich dziesięcioleci i przeprowadził gruntowną reformę państwa rzymskiego. Skupiając się wpierw na stabilizacji politycznej, zrozumiał, że jedna osoba nie jest już w stanie zarządzać tak rozległym terytorium. Nie można było bowiem szybko i skutecznie reagować w konkretnych sytuacjach, jakie zaistniały na odległych jego krańcach. Dlatego wprowadził system, który nazwano tetrarchią.

Cesarz wyznaczył współrządcę z tytułem augusta i powierzył mu zarząd zachodniej części państwa – stanowisko to powierzył Maksymianowi. Dioklecjan pozostał na Wschodzie, ale zachował władzę zwierzchnią wobec wszystkich pozostałych. Każdy z augustów wyszukał sobie do pomocy zastępcę z tytułem cezara; Dioklecjan wybrał sobie Galeriusza, a Maksymian Konstancjusza. Cesarz zakładał, że po dwudziestu latach rządów, augustowie dobrowolnie zrzekną się władzy, a ich miejsce zajmą cezarowie. Powołają oni nowych cezarów, którzy w przyszłości również zostaną augustami, co miało być kontynuowane. System ten okazał się jednak utopijny, bowiem po abdykacji Dioklecjana i jego odpowiednika na zachodzie doszło do nowych wojen domowych.
Podział władzy w Cesarstwie spowodował postępującą biurokratyzację, która wymagała coraz to większych nakładów finansowych. Cztery siedziby cesarzy: Nikomedia (Dioklecjan), Mediolan (Maksymian), Serdica, później Thessalonika (Galeriusz), Trewir (Konstancjusz) wymagały odpowiedniej ilości urzędników do obsługi. W celu zdobycia większych funduszy cesarze narzucali na ludność olbrzymie ciężary fiskalne i uzupełniali braki w skarbcu poprzez tzw. „psucie monety” tj. wypuszczanie w obieg monety, która zamiast szlachetnych kruszców zawierała dużą domieszkę metali nieszlachetnych. I tak denar – podstawowa rzymska moneta – pierwotnie posiadała 4,5 g srebra; za rządów Nerona zmniejszyła się ilość do 3,8 g; a do końca III wieku n.e. denar był już w praktyce monetą miedzianą z małą domieszką srebra. „Psucie monety” na przestrzeni wieków doprowadziło do hiperinflacji, która stała się głównym problemem państwa rzymskiego w III wieku n.e.
Po ustabilizowaniu rządów i sytuacji politycznej Dioklecjan w latach .90 III wieku n.e. podjął próby ratowania systemu monetarnego. Władca próbował wzmocnić zaufanie do monety poprzez m.in. zaprzestanie używania dotychczasowego denara i zastąpienia go inną srebrną monetą – argentusem (dosłownie „srebrny”) – który nawiązywał ilością kruszcu do denara z czasów Nerona.
Nie spowodowało to jednak widocznej poprawy sytuacji. Dioklecjan wraz z rozbudową biurokracji, która wynikała z powołania trzech współrządców i realizacją kolejnych programów budowlanych m.in. w Nikomedii, nie był w stanie znaleźć oszczędności. W związku z tym pod koniec 301 roku n.e. wprowadził edykt o cenach maksymalnych. Jedno ze źródeł antycznych – Laktancjusz – wypowiada się o tym pomyśle bardzo krytycznie uważając, że przyczynił się on do zniszczenia handlu i rozlewu krwi1. Nie wiemy czy krew przelana była z powodu egzekucji na nieposłusznych obywatelach czy może wynikała z problemów społecznych. Zdaniem Laktancjusza, Dioklecjan najpierw spowodował drożyznę, a potem nie umiał z nią walczyć. Zaznaczyć należy jednak, że Laktancjusz był chrześcijaninem i jego traktat miał głównie na celu oczernienie Dioklecjana, z racji na jego niechęć do wyznawców Chrystusa. Świetnym dowodem na to jest fragment dzieła:

''Dioklecjan, mistrz w planowaniu zbrodni i sianiu nieszczęść, nie poprzestał na zrujnowaniu wszystkiego, co się dało, lecz rozpoczął także walkę z Bogiem. Dwie przede wszystkim cechy jego charakteru doprowadziły świat do ruiny: chciwość i tchórzostwo. Całe państwo podzielił na cztery części i dobrał sobie trzech współrządców. Pomnożono ilość wojska, przy czym każdy z władców usiłował stworzyć sobie armię większą, niż miewali kiedykolwiek poprzedni cesarze w okresie jedynowładztwa. Liczba biorących w stosunku do dających wzrosła przez to tak dalece, że rolnicy wyczerpani nadmiarem podatków opuszczali swe gospodarstwa, a ziemia leżąca odłogiem porastała lasami. By móc łatwiej terrorem utrzymać ludność w karbach, pocięto na kawałki również prowincje, na każdym zaś kawałku i niemal w każdym mieście sprawowali władzę namiestnicy z całą czeredą niższych urzędników (…) Przy całym swym sknerstwie pałał Dioklecjan bezgraniczną żądzą budowania (…)'' 

– Laktancjusz, O śmierci prześladowców, VII [w:] Antologia Literatury Patrystycznej, t. 1, z.2, M. Michalski, Warszawa 1975

Skuteczność edyktu musiała rzeczywiście jednak być nikła, gdyż do końca rządów Dioklecjana w roku 305 n.e., edykt był już w praktyce pomijany i nie stosowano się do regulacji. Nie wiemy jak długo w praktyce formalnie obowiązywał, jednak wydaje się, że władza centralna zdawała sobie sprawę z jego porażki i musiała się wycofać z pomysłu. Do upadku edyktu z pewnością przyczyniło się wycofanie Dioklecjana z rządzenia państwem; w końcu to on stał za jego przyjęciem. Dodatkowo społeczeństwo nie bało się konsekwencji nie przestrzegania edyktu na tyle, aby uznać jego działania za skuteczne; dodatkowo rozwinął się czarny rynek, a cena złota w denarach miała wzrosnąć o 250%.

Edykt rozpoczyna się od pompatycznego i dość zawiłego przedstawienia powodów wprowadzenia centralnie regulowanych cen produktów i materiałów oraz kosztów pracy. Współrządcy (Dioklecjan, Maksymian, Galeriusz i Konstancjusz), świadomi nadchodzącej krytyki, jaka spadnie na edykt i niechęci społeczeństwa, starają się wytłumaczyć z wprowadzenia kontroli cen.

Jak czytamy powodem wydania edyktu była postępująca inflacja i chciwość (avaritia) kupców, która zdaniem cesarzy była powodem kryzysu ekonomicznego, i którą należało ukrócić. Edykt podkreślał problem spekulantów, którzy zdaniem władzy odpowiadali za zawyżanie cen. Dodatkowo kupcy nie mogli tłumaczyć wysokiej ceny produktu kosztami transportu, a wszelkie nie stosowanie się do edyktu miało być surowo karane – karą śmierci. I tak jeżeli sprzedawca żywności oferował jajka lub wołowinę po cenach wyższych niż ustanowiono w edykcie, groziła mu egzekucja. Dodatkowo edykt zakazywał przetrzymywania dóbr i wycofania ich z rynku, z nadzieją nadejścia nowego prawa; chodzi tutaj o to, że kupiec nie zadowolony z perspektywy niskiego zarobku mógł unikać sprzedaży. Władcy liczyli na to, że siłowe przymuszanie sprzedawców do wystawiania produktów na rynku doprowadzi do nadmiaru dostępnych dóbr, a w związku z tym ceny automatycznie zmaleją.

W preambule dodatkowo wyraźnie zaznaczono, że z powodu drożyzny najbardziej poszkodowani są żołnierze – dowodzi to, jak duże znaczenie w tych czasach dla rządzących miało poparcie wojska rzymskiego.

Zapoznając się ze słowami władców z edyktu można jasno zauważyć, że cały problem inflacji – zdaniem cesarzy – wynikał z upadku moralnego społeczeństwa rzymskiego, co właśnie starano się edyktem naprawić.

W kolejnej części edyktu znajdziemy kolejne rozdziały, w których pogrupowano produkty lub usługi. Co interesujące, uwzględniono także towary lokalne. Poniżej przykładowe ceny lub zarobki z danych grup.

Warto nadmienić, że denar w tym czasie stał się monetą obliczeniową:

aureus – 1600 denarów
argenteus = 100 denarów
follis = 20 denarów
1/4 follisa = 4 denary

Rośliny strączkowe i zboża
Pszenica – 100 denarów za około 17 litrów
Jęczmień – 60 denarów za około 17 litrów
Kasza jaglana, łuskana – 100 denarów za około 17 litrów
Orkisz – 100 denarów za około 17 litrów
Sezam – 200 denarów za około 17 litrów
Kminek, oczyszczony – 200 denarów za około 17 litrów
Wino, piwo
Zwykłe wino – 8 denarów za 0,5 litra
Wino sabińskie – 30 denarów za 0,5 litra
Piwo pszeniczne – 4 denary za 0,5 litra
Oliwa, sole, ocet, miody
Oliwa z oliwek, z pierwszego tłoczenia, pierwsza jakość – 40 denarów za 0,5 litra
Ocet – 6 denarów za 0,5 litra
Garum, pierwsza jakość – 16 denarów za 0,5 litra
Sól – 100 denarów za około 17 litrów
Miód, dobra jakość – 40 denarów za 0,5 litra

Mięso
Wieprzowina – 12 denarów za około 30o g
Wołowina – 8 denarów za około 300 g
Kiełbasa wołowa – 10 denarów za około 300 g
Gęś tuczona – 200 denarów
Para kurcząt – 60 denarów
Drozdy – 60 denarów za 10 sztuk
Paw – 300 denarów
Para kaczek – 40 denarów
Królik – 40 denarów
Mięso dzika – 16 denarów za około 300 g
Ryby, owoce morza, ser
Ryba morska, nie kościste – 24 denary za około 300 g
Ryba rzeczna, drugiej jakości – 8 denarów za około 300 g
Solona ryba – 6 denarów za około 300 g
Ostrygi – 100 denarów za 100 sztuk
Suszony ser – 12 denarów za około 300 g
Sardynki – 16 denarów za około 300 g

Warzywa, owoce, jaja, mleko
Sałata, dobrej jakości – 4 denary za 5 sztuk
Kapusta, drugiej jakości – 4 denary za 10 sztuk
Buraki, większe – 4 denary za 5 sztuk
Czosnek – 60 denarów za około 17 litrów
Rzepa, mniejsza – 4 denary za 20 sztuk
Rzodkiewka, większa – 4 denary za 10 sztuk
Po, większy – 4 denary za 10 sztuk
Jajka – 4 denary za 4 sztuki
Szparag, dziko rosnący – 4 denary za 50 sztuk
Melon, duży – 4 denary za 2 sztuki
Arbuz – 4 denary za 4 sztuki
Jabłka, małe – 4 denary za 40 sztuk
Figi – 4 denary za około 300 g
Mleko owcy – 8 denarów za 0,5 litra
Wynagrodzenie rzemieślników
Pracownik fizyczny, z utrzymaniem – 25 denarów za dzień
Kamieniarz, z utrzymaniem – 50 denarów za dzień
Malarz ścienny, z utrzymaniem – 75 denarów za dzień
Wykonawca figurek z terakoty, z utrzymaniem – 75 denarów za dzień
Piekarz, z utrzymaniem – 50 denarów za dzień
Pasterz, z utrzymaniem – 25 denarów za dzień
Fryzjer – 2 denary za klienta
Poganiacz muła, z utrzymaniem – 25 denarów za dzień
Weterynarz, do strzyżenia i przygotowania kopyt – 6 denarów za zwierzę
Płatnerz, za naostrzenie używanego miecza – 25 denarów za miecz
Notariusz, za napisanie petycji lub sporządzenie dokumentu – 10 denarów za 100 linijek
Krawiec, za docięcie i wykończenie płaszcza (typu caracalla) – 25 denarów za sztukę
Instruktor gimnastyki – 50 denarów za miesiąc opieki nad podopiecznym
Nauczyciel arytmetyki – 75 denarów za miesiąc opieki nad podopiecznym
Szatniarz w prywatnej łaźni – 2 denary za każdego kuracjusza

Skóry
Skóra babilońska, pierwszej jakości – 500 denarów
Skóra kozia, największa, nieopalona – 40 denarów
Czapka ze skóry owczej, kompletna – 200 denarów
Skóra owcza, największa, opalona – 30 denarów
Skóra hieny, opalona – 60 denarów
Skóra jelenia, opalona, pierwsza jakość – 100 denarów
Skóra wilka, opalona – 40 denarów
Skóra foki, opalona – 1500 denarów
Skóra lwa, opalona – 1000 denarów
Buty, sandały
Buty dla żołnierzy, bez podbicia – 100 denarów
Buty dla senatorów – 100 denarów
Buty dla poganiacza mułów – 60 denarów
Sandały do pracy na roli – 80 denarów
Sandały galijskie dla kurierów – 60 denarów
Sandały babilońskie – 120 denarów
Męskie klapki, pierwszej jakości – 60 denarów
Kobiece klapki, pierwszej jakości – 50 denarów
Wyroby skórzane
Torba podróżna, pierwszej jakości – 1500 denarów
Siodło wojskowe – 500 denarów
Worek, pierwszej jakości – 120 denarów
Wyroby z wielbłąda i kozy
Włosie – 6 denarów za około 300 g
Drewno
Deska jodłowa, 50 łokci długości – 50 000 denarów
Deska dębowa, 14 łokci długości – 250 denarów
Deska jesionowa, 14 łokci długości – 250 denarów

Grzebienie, wrzeciona – sprzęt do pracy z włosami
Grzebień z bukszpanu – 12 denarów
Elementy/produkty drewniane
30 szczebli – 150 denarów
Porcja drewna opałowego na muła – 30 denarów za 98 kg
Drewniane części pojazdów i części; narzędzia
Oś nieobrotowa – 200 denarów
Zacisk, odwrócony – 45 denarów
Wagon sypialniany – 7500 lub 400 denarów (w zależności od rodzaju)
Wagon towarowy – 6000 lub 3500 denarów (w zależności od rodzaju)
Łopata – 4 denary
Młynek ręczny – 250 denarów
Duże sito – 200 denarów
Okrągła cegła – 4 denary
Kość słoniowa, igły, szkło
Kość słoniowa – 150 denarów za około 300 g
Skorupa żółwia z Indii – 100 denarów za około 300 g
Szkło z Aleksandrii – 24 denary za około 300 g
Igła do szycia, drugiej jakości – 2 denary
Transport lądowy
Opłata za jedną osobę – 2 denary za milę
Opłata za cały furgon – 12 denarów za milę
Puch, pierze i wyściółka
Puch gęsi – 100 denarów za około 300 g
Pióro pawia, lepsze – 2 denary
Puch z wierzb – 1000 denarów za 30 kg
Pióro sępa – 6 denarów za 25 sztuk
Atrament do pisania – 12 denarów za około 300 g

Ubiór
Płaszcz wojskowy, najlepsza jakość – 4000 denarów
Pokrycie wykorzystywane jako namiot – 2500 denarów
Białe nakrycie na łóżko – 1600 denarów
Płaszcz z wełny z miasta Mutina lub Laodicea, z purpurowym paskiem – 15 000 denarów
Krótki płaszcz – 1000 denarów
Nakrycie z Afryki – 1500 denarów
Płace dla hafciarzy
Hafciarz pracujący z czystym jedwabiem, z utrzymaniem – 25 denarów za dzień
Płace dla tkaczy
Tkacz lniany, dobrej jakości, z utrzymaniem – 40 denarów za dzień
Płace dla foluszników
Za tunikę bez zdobień, z grubszej wełny – 20 denarów
Za nowy lekki płaszcz, z wełny z miasta Mutina – 250 denarów
Jedwab
Biały nieprzetworzony jedwab – 12 000 denarów za około 300 g
Purpura
Wełna barwiona w purpurze – 50 000 denarów za około 300 g
Wełna
Wełna z Tarentu, umyta – 175 denarów za około 300 g
Len
Len czesany, nieprzędzony, pierwsza jakość – 24 denary za około 300 g
Len, inne
Len, inne
Tkaniny i purpura
Złoto i srebro
Złoto, czyste, w sztabkach lub monetach – 72 000 denarów za około 300 g
Srebro, czyste, w sztabkach lub monetach – 6000 denarów za około 300 g

Niewolnicy
Mężczyna w wieku 16-40 lat – 30 000 denarów
Kobieta w wieku 16-40 lat – 25 000 denarów
Mężczyna w wieku 40-60 lat – 25 000 denarów
Kobieta w wieku 40-60 lat – 20 000 denarów
Chłopiec/dziewczynka w wieku 8-16 lat – 20 000 denarów
Chłopiec do 8 roku życia lub mężczyzna powyżej 60 roku życia – 15 000 denarów
Dziewczynka do 8 roku życia lub kobieta powyżej 60 roku życia – 10 000 denarów
Bydło i zwierzęta pociągowe
Krowa, dobre jakości – 2000 denarów
Owca, dobrej jakości – 400 denarów
Osioł do dosiadania – 15 000 denarów
Osioł do noszenia – 7000 denarów
Wielbłąd z Arabii, dobrej jakości – 12 000 denarów
Koń wyścigowy – 100 000 denarów
Byk, dobrej jakości – 5000 denarów
Marmury i inne kamienie
Biały marmur – 75 denarów za 0.028 m3
Zielony marmur – 150 denarów za 0.028 m3
Szary granit z Claudianus mons w Egipcie – 100 denarów za 0.028 m3
Porfyr z Egiptu – 250 denarów za 0.028 m3
Dzikie zwierzęta
Struś – 5000 denarów
Niedźwiedź, pierwszej klasy – 25 000 denarów
Dzik, pierwszej klasy – 6000 denarów
Lew, pierwszej klasy – 150 000 denarów
Lampart, pierwszej klasy – 100 000 denarów
Pergamin, papirus
Czerwony wosk – 25 denarów za około 300 g
Kosz z włókna palmowego – 4 denary
Kleje, przyprawy, barwniki, wonności i inne
Szafran z Arabii – 2000 za około 300 g
Kadzidło, dobrej jakości – 100 denarów za około 300 g
Pieprz – 800 denarów za około 300 g
Suszony imbir – 250 denarów za około 300 g
Olejek różany, pierwsza jakość – 80 denarów za około 300 g
Miód różany – 75 denarów za około 300 gram
Transport morski i rzeczny
Aleksandria – Rzym/Ostia – 16 denarów za ok. 17 litrów towaru
Nikomedia – Rzym – 18 denarów za ok. 17 litrów towaru
Sycylia – Rzym/Messana – 6 denarów za ok. 17 litrów towaru
Hiszpania – Rzym – 10 denarów za ok. 17 litrów towaru
Rzym – Achaja/Korynt – 14 denarów za ok. 17 litrów towaru
Rzym – Syria – 18 denarów za ok. 17 litrów towaru


https://imperiumromanum.pl/artykul/edykt-dioklecjana-o-cenach-maksymalnych-z-roku-301-n-e/amp/